نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• یونس کرامتی

استادیار پژوهشکده تاریخ علم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در دست‌نویس‌های پرشمار اختیارات بدیعی، اختلافاتی چشم‌گیر با منشأهای گوناگون به چشم می‌خورد که کار نشر ویراستی انتقادی از این کتاب را بسیار دشوار می‌سازد. مهم‌ترین اختلاف‌‌ها، یادداشت‌هایی به‌نسبت پرشمار از «ابن مؤلف» در شماری چشم‌گیر از دست‌نویس‌های اختیارات است که در چاپ‌های عموما نامعتبر آن آمده‌است و حتی برخی، آن‌ها را ارجاع حاجی زین العطار به یکی از فرزندان خود انگاشته‌اند؛ اما این فرزند، این یادداشت‌ها را پس از مرگ پدر و دست‌کم تا 850ﻫ به تدریج، یا دست‌کم در سه نوبت، افزوده‌است. بهره‌گیری گسترده حسین بن علی بن حسین انصاری از اختیارات بدیعی در دستور الاطباء من قواعد الحکماء (تألیف 839ﻫ) در کنار استنساخ دو دست‌نویس اختیارات با بیشترین افزوده‌های ابن مؤلف (در 846 و 850ﻫ)، احتمال یکی بودن او و ابن مؤلف را پذیرفتنی می‌نمایاند. در این افزوده‌‌ها بیشتر، نام دیگر (به‌ویژه نام‌های محلی شیرازی)، خواص غیر معمول، ریخت‌شناسی، چیستی و انواع هر دارو آمده‌است. شماری از آن‌ها، به‌ویژه افزوده‌های مرتبط با شیراز و فارس، حاصل تجربیات شخصی ابن مؤلف و شماری دیگر، برگرفته از منابعی غالبا ناگفته است. از مقایسه این افزوده‌ها با منابع محتمل، می‌توان دریافت که ابن مؤلف از عرایس الجواهر و نفایس الاطایب کاشانی در موضوع گوهرها و عطرها و در مورد عطر از الصیدنة بیرونی (که البته در مواضعی دیگر بدان استناد کرده) بهره برده‌است. وی در افزودن مطالبی به مقاله مرکبات اختیارات از المسائل فی الطب حنین بن اسحاق و شرح ابن ابی صادق نیشابوری بر آن بهره برده‌است.

کلیدواژه‌ها

• ابن مؤلف
• حسین بن علی بن حسین انصاری
• دستور الاطباء من قواعد الحکماء
• عرایس الجواهر و نفایس الاطایب

عنوان مقاله [English]

On the Manipulations of Hājī Zayn al-Aṭṭār Shīrāzī's Son in His Father's Ikhtiyārāt-e Badī‘ī, His Identity and Sources

نویسنده [English]

• Younes Karamati

Member of Scientific Board, Institute for the History of Science, University of Tehran, Tehran, Iran

چکیده [English]

In the numerous manuscripts of the Ikhtiyārāt-e Badī‘ī, there are significant differences of various origins that make it very difficult to publish a critical edition of this book. The most important differences are the relatively large number of notes by “Ibn-e Mo'allif” (son of the author) in a considerable number of manuscripts of Ikhtiyārāt, which are also included in uncritical editions of it; some have even considered these notes as Hājī Zayn al-Aṭṭār's citations from one of his sons; but this son added these notes gradually, or at three or more stages, after the death of his father, at least until 850 AH /1446 AD. Ḥusayn ibn Ali ibn Ḥusayn Ansārī’s extensive use of Ikhtiyārāt in Dastūr al-Aṭebbā min ḳawā’id al-Ḥokamā (compiled in 839 AH), along with the scribing of two manuscripts of Ikhtiyārāt with the most of Ibn-e Mo'allif additional notes (in 846 and 850 AH), makes us consider him the same Ibn-e Mo'allif. Most of these additions contain other names (especially local Shirazi names), unusual properties, morphology, essence, and types of each drug. A number of them, especially the additions related to Shiraz and Fārs, are the result of Ibn-e Mo'allif personal experiences, and a number of others are taken from often untold sources. Comparing these additions with possible sources, it can be seen that Ibn-e Mo'allif has used Kāshānī’s ‘Arāyis al-Jawāhir wa Nafāyes al-’Atāyeb in the subject of gems and perfumes, and in the case of perfumes, Bīrūnī’s Ṣaydanah (which, of course, he has quoted from it in other positions). In adding material to the compound medicaments book, he has used Ḥunayn Ibn Isḥāḳ’s al-Masā’il fi al-Ṭib and its commentary by Ibn Abī Ṣadeḳ Neyshāburī.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• Ibn-e Mo'allif
• Ḥusayn ibn Ali ibn Ḥusayn Ansārī
• Dastūr al-Aṭebbā min ḳawā’id al-Ḥokamā
• ‘Arāyis al-Jawāhir wa Nafāyes al-’Atāyeb