نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

اگر چه در گزارش‌های موجود درباره خدیجه(س) روایات اختلافی کمتری نسبت به دیگر شخصیت‌های برجسته صدر اسلام به چشم می‌خورد، اما تأثیر گرایش­های فکری، مذهبی و تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی دوران حیات مؤلفان بر بازنمایی این شخصیت بی‌تأثیر نبوده ­است و شماری از نویسندگان فریقین گاه دیدگاه­های متفاوت و قابل نقدی درباره ایشان مطرح کرده ­اند. مقاله حاضر، در صدد بررسی این­ دیدگاه ­ها مخصوصا آراء نویسنده فقید لبنانی، جعفر مرتضی عاملی در خصوص خدیجه(س) است. در این میان به تأثیر حضور عایشه نه تنها به عنوان همسر پیامبر، بلکه دختر نخستین خلیفه پس از ایشان و جایگاه رفیع وی در میان برخی فرق نیز توجه شده‌است. یافته­ های این پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه ­های کلامی نویسندگان شیعی و رقابت­ های آنان با اهل سنت گاه موجب شده‌است تا آن‌ها درباره سن خدیجه(س)، همسران پیشین و فرزندانش، نظرات شاذّی ارائه کنند. در باور آن‌ها کم نشان دادن سن خدیجه(س) و دوشیزه بودن وی هنگام ازدواج با رسول خدا(ص)، ایشان را در جایگاهی رفیع ­تر از عایشه _که در مقام مفاخره با دیگر همسران پیامبر بر این دو موضوع تأکید می­ ورزید_ می­ نشاند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Role of Theological Controversy in Representing the Image of Ḥaḍrat Khadīdjah (pbuh)

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Soltani Ahmadi 1
  • Sarah Khatami 2
  • Mostafa Gohari Fakhrabad 3

1 Assistant Professor, Department of The History and Civilization of Islamic Nation, Payame Noor University, Tehran, Iran

2 PhD Student of Islamic History, Payam Noor University, Tehran, Iran

3 Assistant Professor, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

چکیده [English]

Although in the existing reports about Khadīdjah (pbuh), there are less conflicting narrations than other prominent personalities of the early days of Islam, but the influence of intellectual, religious and cultural, social, and political developments during the lifetime of the authors have had an effect on the representation of this character. So, a number of writers from fariqiyn have sometimes put forward different and critical views about her. This article aims to investigate those views, especially the opinions of the late Lebanese writer, Jafar Morteza Aamili, regarding Khadīdjah (pbuh). Meanwhile, the influence of Aisha's presence not only as the Prophet's wife, but also as the daughter of the first caliph after him and her high position among some factions has been noticed, the findings of this research indicate that the theological components of Shia writers and their competition with Sunnis have sometimes caused them to present wrong opinions about the age of Khadija, her previous husbands and her children. In their opinion, understating the age of Khadīdjah (pbuh) and her virginity when she married the Messenger of God (pbuh) put her in a higher position than Ayesha - who emphasized these two issues in the position of pride with the other wives of the Prophet.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khadīdjah
  • Aisha
  • wives of the Prophet
  • Shiite historiography
ابن‌اثیر، أبوالحسن على بن محمد جزرى، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، داربیروت، 1385ق/1965م.
ابن‌داوود الحلی، تقی الدین الحسن بن علی بن داود الحلی، الرجال، منشورات الشریف الرضی، نسخة غیر مصححة.
ابن‌سعد، محمدبن‌سعد بن منیع، الطبقات الکبری، به­کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق/1990م.
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، تصحیح لجنة من اساتذة، النجف الأشرف، المطبعة الحیدریه، 1376ق/1956م.
همو، مناقب خاندان نبوت و امامت (مناقب آل أبی طالب)، ترجمه حسین صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1392ش.
ابن‌عبدالبر، أبوعمر یوسف‌بن‌عبدالله‌بن‌محمد، الاستیعاب فى معرفة الأصحاب، به­کوشش على محمد البجاوى، بیروت، دارالجیل، 1412ق/1992م.
ابن‌عساکر، أبوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله بن عبدالله الشافعی، تاریخ دمشق، به­کوشش عمرو بن غرامة العمروی، دارالفکر للطباعة والنشر و التوزیع، 1415ق/ 1995م.
ابن‌غضائرى، احمدبن‌حسین، الرجال (ابن الغضائری)، به­کوشش محمدرضا حسینى جلالى، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث، 1422ق.‌
ابن‌حماد دولابی، الذریة الطاهره، قم‏، جامعه مدرسین،‏ 1418ق‏.
ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله، دلائل النبوه، دارالنفائس، بیروت، 1412ق.
همو، دلائل النبوه، به­کوشش محمد الحداد، دار طیبة، الریاض، 1409ق.
ابن‌طلحه شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، دارالبلاغ، 1421ق.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش عمرو بن غرامه العمروی، بی­جا، درا الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1415ق/ 1995م.
ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام الحمیرى المعافرى، السیرة النبویة، به­کوشش مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبدالحفیظ شلبى، بیروت، دارالمعرفة، بى‌تا.
احمد زکی یمانی، دار السیدة خدیجة بنت خویلد ـ رضی الله عنها ـ فی مکة المکرمة: دراسة تاریخیة للدار و موقعها و عمارتها، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 1434ق/ 2013م.
اصفهانی، ابوالفرج على بن الحسین، مقاتل الطالبیین، به­کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
اربلى، ابوالحسن علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضى، 1421ق.‏
اکرم ضیاء العمری، السیرة النبویة الصحیحة، مدینه، مکتبة العلوم و الحکم، 1415ق/ 1994م.
بلاذری، احمد‌بن‌یحیى‌بن جابر، انساب الاشراف، به­کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، 1417ق/1996م.
بیهقی، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، ابوبکر احمد بن الحسین البیهقى، به­کوشش عبدالمعطى قلعجى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1405ق/1985م.
تهرانی، حسین، خصایص ام‌المومنین خدیجه الکبری سلام الله علیها: ویژگی‌های حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، قم، طوبای محبت، 1393ش.
حجتی کرمانی، محمدجواد، «ابوالقاسم کوفی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1373ش.
حسینی، محمد، هوامش نقدیة: دراسة فی کتاب مأساة الزهراء، بیروت، دارالعارف للمطبوعات، 1419ق/ 1998م.
حمیری، أبی العباس عبد الله بن جعفر الحمیری، قرب الإسناد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، 1413ق.
الخشن، حسین، ابحاث حول السیدة عائشة؛ رؤیة شیعیة معاصرة، بیروت، دار روافد للطباعة و النشر و التوزیع، 1438ق/2017م.
الخضر، محمد سالم، انّی رزقت حبها، الکویت، مبرّة الآل و الاصحاب، 2009م.
خلیفة بن خیاط، أبوعمرو خلیفة بن خیاط بن خلیفة الشیبانی العصفری البصری؛ طبقات خلیفة بن خیاط، سهیل زکار، دارالفکر لطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق/ 1993م.
سبط‌بن‌جوزى، شمس‌الدین‌ ابوالمظفر؛ تذکرة الخواص‏، قم، منشورات الشریف الرضى‏، 1418ق‏.
سلیم، عبدالامیر، «امّ سلمه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج11، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1380ش.
السید بن احمد بن ابراهیم، زینب و رقیه و ام کلثوم بنات رسول الله لا ربائبه، کویت، مبرّة الآل و الاصحاب، 2010م.
شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1385ش.
صدوق، محمد بن على ابن‌بابویه، معانی الأخبار، قم، 1403ق.
همو، الخصال، به­کوشش علی­اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین‌،  1362ش‌.
همو، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة، قم؛ مؤسسة البعثة، 1417ق. 
قاضی نعمان‌بن‌محمد مغربى ابن‌حیون، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، قم،  1409ق.
قاضی مروزی، سید عزالدین، الفخری فی انساب الاطالبین، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، 1409ق.
طه عبدالباقی سرور، خدیجة زوجة الرسول، قاهره، دار الهنا للطباعة و النشر، بی­تا.
طوسی، محمد بن الحسن، الامالی (للطوسی)، قم، 1414ق.
همو، تخلیص الشافی، به­کوشش سید حسین بحرالعلوم، نجف، 1383ق.
همو، الغیبه، مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، قم‌، دارالمعارف الإسلامیة، 1411ق.‌
طبری، عمادالدین حسن بن علی بن محمد بن علی بن الحسن الطبری، کامل بهایی، به کوشش اکبر صفدری قزوینی، تهران، انتشارات مرتضوی، 1383ش.
طبری، أبوجعفر محمدبن‌جریر، تاریخ الأمم و الملوک، به­کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ق/1967م.
طبرسى، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم: آل البیت، 1417ق‏.
طهماز، عبدالحمید محمود، السیدة عائشة أم‌المؤمنین و عالمة نساء الإسلام، بی­جا، دارالقلم، 1415ق/1994م.
همو، السیدة خدیجة امّ المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، دمشق، دارالقلم، 1417ق/1996م.
عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من السیرة النبی الاعظم، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1426ق/1385ش.
عسکری، مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه محمدجواد کرمی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی علامه عسکری، 1390ش.
علامه حلى، حسن بن یوسف بن مطهر، الرجال العلامة الحلی، به­کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الذخائر، 1411ق‌.
صفری فروشانی، نعمت الله و داوود کاظم‌پور، «بررسی و تحلیل سن حضرت خدیجه در ازدواج با پیامبر(ص) (با تاکید بر منابع تاریخی)» مجموعه مقالات همایش صدف کوثر حضرت خدیجه(س)، جامعة المصطفی العالمیة، 1397ش.
عمری، علی بن محمد، المجدی فی أنساب الطالبیین، به کوشش محمود مرعشی و احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۳۸۰ش/۱۴۲۲ق.
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق مرکز بحوث دارالحدیث. قم، نشر دارالحدیث، 1430ق.
کوفی، أبوالقاسم علی بن أحمد، الاستغاثه فی بدع الثلاثه، تهران، اعلمی، 1373ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
همو، حیاة القلوب، ترجمه علی امامیان، قم، سرور، ۱۳۸۴ش.
محمودپور، محمد، «خدیجه»، دانشنامه جهان اسلام، ج15، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1393ش.
مرادی­نسب، حسین، «خدیجه بنت خویلد»، دایرة المعارف قرآن کریم، ج 12، قم، بوستان کتاب قم، 1393ش.
مسعودی، ابوالحسن‌على‌بن‌الحسین‌بن‌على، مروج الذهب و معادن الجوهر، به­کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1409ق.
همو، التنبیه و الإشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوى، القاهره، دارالصاوی، بى‌تا.
مسلم، مسلم‌بن الحجاج أبو الحسن القشیری النیسابوری، صحیح مسلم، به­کوشش محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.
مفید، محمد بن محمد، مسائل السروریه، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
مقدسی، مطهربن‌طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بى‌‎تا.
میرشریفی، سیدعلی، پیام آور رحمت، تهران، سمت، 1385ش.
نجاشی، أبی العبّاس أحمد بن علی، الرجال النجاشی، مؤسسة النشر الإسلامی، به کوشش السیّد موسى الشبیری الزنجانی، بی­تا.
یعقوبى، احمد بن أبى یعقوب بن جعفر بن وهب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بى‌تا.
یوسفی‌غروی، شیخ محمد هادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکرالاسلامی، 1417ق.
Freyer Stowasser, Barara, “Khadīdja”, Encyclopedia of Quran, Leiden, Brill, 2003.
Watt, Montgomery, “Khadija”, EI2, Leiden, E.J.Brill, 1997.