نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

چکیده

شریف­ رضی (د 406ﻫ) در یکی از خطبه­ های نهج ­البلاغه از دو نفر به نام ­های علاء بن زیاد حارثی در جایگاه شخصی متمول و عاصم بن زیاد حارثی به عنوان فردی زاهدپیشه نام برده‌است که توسط امام علی(ع) موعظه شده اند. در این مقاله براساس اخبار و گزارش­ های منابع تاریخی، رجالی، حدیثی و ادبی، محتوای خطبه و اشخاص نام­برده در آن بررسی شده ­است. عاصم بن زیاد حارثی و علاء بن زیاد حارثی متمول، هر دو در تاریخ مجهول ­اند. شریف­ رضی، و متقدمین و متأخرین او علاء بن زیاد عدوی زاهد (د 94ﻫ) را با عاصم بن زیاد اشتباه گرفته­ اند؛ هم­چنین شریف ­رضی و برخی به­ اشتباه به جای ربیع بن زیاد از علاء بن زیاد حارثی به عنوان فرد متمول نام برده ­اند. افزون بر این به نظر می­رسد اصل خبر مربوط به حسن بصری باشد، اما در نهج البلاغه و سایر منابع به امام علی(ع) نسبت داده شده‌است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

-A’lams in a Nahdj al-Balāghah Sermon: A Study on ʿAlāa Ibn Ziyād and ʿAaṣim Ibn Ziyād

نویسنده [English]

  • Seyed Hassan Mahdikhani Sarvijah

Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran

چکیده [English]

Sharif Raḍi (d. 406 AH) has mentioned two people: ʿAlaa bin Ziyad Harithi as a wealthy person and ʿAaṣim bin Ziyad Harithi as an ascetic who have been preached by Imam ʿAlī (AS) in one of the sermons of Nahj al-Balāghah. The present study has analyzed the content of the sermon and the persons mentioned in it based on the news and reports of historical, rijali, hadith and literary sources. ʿAaṣim Ibn Ziyad Harithi, and ʿAlaa Ibn Ziyad Harithi, are unknown in history, and Sharif Raḍi, and his predecessors and successors, have confused Ala Ibn Ziyad ʿAdavi (d. 94 AH) with ʿAaṣim Ibn Ziyad; Also, Sharif Raḍi and some others have mistakenly named ʿAlaa Ibn Ziyad Harithi, instead of Rabi Ibn Ziyad. In addition, it seems that the original report is related to Hasan al-Baṣri, but it is attributed to Imam ʿAlī (AS) in Nahj al-Balāghah and other sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam ʿAlī
  • Nahj al-Balāghah
  • ʿAaṣim Ibn Ziyad
  • ʿAlaa Ibn Ziyad
  • Rabi Ibn Ziyad
  • Hasan Baṣri
ابن­ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج‌البلاغه، به­کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، انتشارات آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة ‌الصحابه، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی­تا.
همو، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر - داربیروت، 1385ق.
ابن­جوزی، ابوالفرج جمال الدین عبدالرحمن بن علی بن محمد، آداب‌الحسن‌البصری و زهده و مواعظه، به­کوشش سلیمان الحرش، بیروت، دارالنوادر، 1429ق/2008م؛ 
همو، تلبیس ابلیس، بیروت، دارالفکر للطباعة والنشر، 1421ق/2001م.
ابن­حبان، محمد بن حبان بن احمد، الثقات، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة، 1393ق.
همو، مشاهیر علماء الامصار واعلام فقهاء الاقطار، به کوشش مرزوق على ابراهیم، المنصوره، دارالوفاء للطباعة و النشر والتوزیع، 1411ق/1991م.
ابن­حجر عسقلانی، ابوالفضل احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد، دایرة­المعارف العثمانیه، ۱۳۲۵-۱۳۲۷ق.
همو، لسان­المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390ق/ 1971م.
ابن­خلکان، أبوالعباس شمس­الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، به کوشش إحسان عباس، بیروت، دارصادر، 1968م.
ابن­سعد، محمد بن سعد، الطبقات­الکبرى، به­کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق.
ابن­عبدربه، ابوعمر شهاب الدین احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404ق.
ابن غضائرى، احمد بن حسین‌، الرجال، به کوشش محمدرضا حسینى جلالى، قم‌، موسسه علمى فرهنگى دارالحدیث، 1422ق.
ابن­قتیبه، أبومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبة دینوری، المعارف، به­کوشش ثروت عکاشة، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992م.
ابن­کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقى، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
ابن­ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه و به­کوشش محمدرضا تجدّد، تهران، امیرکبیر، 1366ش.
ابوحیان توحیدی، علی بن محمد بن العباس، البصائر و الذخائر، به­کوشش وداد القاضی، بیروت، دارصادر، 1408ق.
إسکافی، ابوجعفر، المعیار و الموازنة فی فضائل علی بن ابی طالب(ع)، به­کوشش محمدباقر محمودی، 1402ق.
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، به­کوشش حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
امینی، محمدهادى، اصحاب الامام امیرالمؤمنین و الرواة عنه، بیروت، دارالغدیر/ دارالکتاب الاسلامى، 1412ق.
بابایی آملی، ابراهیم، فرهنگ اعلام نهج البلاغه، قم، آیین دانش، بی­تا.
بخاری، محمد بن اسماعیل بن ابراهیم، التاریخ الکبیر، حیدرآباد – دکن، دائرة­­المعارف العثمانیة، بی­تا.
 بلاذری، أحمد بن یحیى، انساب الاشراف، به­کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1394ق.
همو، فتوح البلدان، به کوشش صلاح­الدین المنجد، القاهره، مکتبة النهضة المصریة، 1957م.
بیات، علی، «احنف بن قیس»، دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، جلد۷، تهران، مرکز دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، 1375ش.
تستری (شوشتری)، محمدتقی، بهج ‌الصباغة فی شرح نهج‌ البلاغة، به­کوشش احمد پاکتچی، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۸ش.
همو، قاموس الرجال، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
ثبوت، اکبر، «حسن بصری»، دانشنامه جهان اسلام، جلد 13، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1388ش.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، به کوشش مفید محمد قمحیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403ق/ 1983م.
ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال‌، الغارات، به­کوشش جلال الدین‌ محدث، تهران‌، انجمن آثار ملى‌، 1395ق.
جعفری، سید محمدمهدی، سیدرضی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۵ش.
حاج منوچهری، فرامرز و محمدجواد شمس، «حسن بصری»، دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، جلد20، تهران، مرکز دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، 1392ش.
حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
خلیفة بن خیاط، ابوعمرو، تاریخ خلیفة بن خیاط، به­کوشش مصطفی نجیب فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، دفتر آیه الله العظمی خوئی، ۱۴۰۹ق.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند، اخبارالطوال، به­کوشش عبدالمنعم عامر مراجعه جمال­الدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1368ش.
ذهبی، شمس الدین، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، المکتبة التوفیقیة، بی­تا.
همو، سیر اعلام النبلاء، قاهره، دارالحدیث، 1427ق/ 2006م.
همو، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1382ق.
راوندی، قطب­الدین سعید بن هبة­­الله، منهاج البراعة فى شرح نهج ‌البلاغة، قم، مکتبة آیة­الله المرعشی النجفی العامه، ۱۴۰۶ق.
زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، به کوشش عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1412ق/ 1992م.
سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الامّة فی ذکر خصائص الائمة، تحقیق حسین تقی زاده، قم، مرکز الطباعة و النشر، 1426ق.
سرخسی نیشابوری، علی بن ناصر، اعلام نهج البلاغه، به کوشش عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- سازمان چاپ و انتشارات، ۱۴۱۵ق.
سید رضی، نهج البلاغة، به­کوشش عطاردی قوچانی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۴۱۳ق.
شهرستانی، سید هبة ‌الدین و دیگران، مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۷ش.
صالح، صبحی، نهج­البلاغة، قم، مرکز البحوث الاسلامیه، 1374ش.
طبرسی، تفسیر مجمع­البیان، تحقیق و تعلیق: لجنة من العلماء و المحققین الأخصائیین، بیروت، مؤسسة العلمی للمطبوعات، 1415ق/ 1995م.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، به کوشش محمد ابولفضل ابراهیم، بیروت، 1408ق.
طوسی، محمد بن حسن، رجال، به­کوشش جواد قیومی اصفهانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۳ش. 
همو، اختیار معرفة الرجال، تصحیح و تعلیق: میرداماد الاسترآبادی، به­کوشش سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل­البیت(ع)، ۱۴۰۴ق.
عبده، محمد، شرح نهج ­البلاغة، تحقیق محمد محیی­الدین، مصر، مطبعة الاستقامة، بی­تا.
 العیینی، بدرالدین، مغانی الاخیار فی شرح اسامی رجال معانی الاثار، به­کوشش محمد حسن محمد حسن إسماعیل، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1427ق/ 2006 م.
فاضلى،‌ محمد، «ابن­خشاب، ابومحمد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 3، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.
فیض‌الاسلام اصفهانی، علی‌نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فقیه، ۱۳۶۸ش.
کشى، محمد بن عمر، رجال الکشی- إختیار معرفة الرجال‌، به­کوشش محمد بن حسن طوسى و حسن‌ مصطفوى، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.‌
کلاباذی، أحمد بن محمد بن الحسین بن الحسن، الهدایة و الإرشاد فی معرفة أهل الثقة و السداد، به­کوشش عبدالله اللیثی، بیروت، دارالمعرفة، 1407ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به­کوشش على­اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کیدری بیهقی، قطب الدین، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، به­کوشش عزیزالله العطاردی، تهران، موسسه نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، به­کوشش محمدرضا مامقانی و محی­الدین مامقانی، قم، موسسه آل­البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
مجلسی، محمّدباقر بن محمّدتقی، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، ١٤٠٣ق.
مدرس، میرزا محمد علی، ریحانة الادب، انتشارات خیام، ۱۳۶۹ش.
مزی، جمال الدین یوسف بن عبد الرحمن بن یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400ق- 1980م.
مسعودی، علی‌بن حسین، مروج‌الذهب، به­کوشش محمد محیی الدین عبد‌الحمید،‌ مصر، مطبعة السعادة، بی­تا.
معارف، مجید و محمدعلی حیدری مزرعه آخوند، «کاوشی در پدیدآورنده کتاب الاختصاص»، حدیث پژوهی، شماره 20، پاییز و زمستان 1397ش.
مفید، محمد بن محمد، الإختصاص‌، به­کوشش على اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم‌، المؤتمر العالمى لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
همو، الجمل أو النصرة فی حرب البصرة، نجف، المطبعة الحیدریه، 1403ق.
مکی، ابوطالب محمد بن علی، قوت القلوب، بیروت‌، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
مهدوی دامغانی، محمود، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، نشر نی، 1375ش.
ناظم­زاده قمی، سیداصغر، اصحاب امام علی(ع): شرح زندگی 1110 صحابی امیرالمومنین (ع)، قم، بوستان کتاب، 1386ش.
نجاشی، أبی­العبّاس احمد بن علی، رجال النجاشی، به­کوشش سید موسى شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن واضح، مشاکلة ‌الناس لزمانهم، به­کوشش ولیم ملورد، بیروت، دارالکتاب الجدید، بی­تا.